Najważniejsze szkodniki w uprawie buraka cukrowego

W warunkach klimatycznych Polski w buraku cukrowym żeruje co najmniej kilkadziesiąt gatunków szkodników - głównie przedstawicieli rzędu chrząszczy, motyli i muchówek.

Większość występuje pospolicie na terenie całego kraju i często niezauważone uszkadzają rośliny buraka, jednak bez większego negatywnego wpływu na wielkość i jakość plonu. W latach o korzystnym przebiegu warunków atmosferycznych i przy dużej liczebności populacji te same gatunki mogą stanowić zagrożenie. Poniżej opisano pokrótce kilka gatunków agrofagów mających w uprawie buraka największe znaczenie.

Białe samice mątwika, które swoim ciałem przerwały skórkę korzonków, są dostrzegalne gołym okiem

Popularnym szkodnikiem żyjącym w glebie jest mątwik burakowy. W naszych warunkach klimatycznych nicień wydaje dwa pokolenia: pierwsze od IV do VII, drugie od VIII do X. Stadium widocznym gołym okiem są białe samice, które można dostrzec na cieńszych, delikatnych korzonkach. Porażone rośliny cechują się wolniejszym tempem rozwoju, są bardziej narażone na niekorzystne warunki środowiskowe, zwłaszcza niedobór wody. Ponadto wykazują wyższą wrażliwość na stosowane herbicydy oraz zwiększoną podatność na porażenie przez patogeny zgorzeli siewek. Na plantacji, zwłaszcza w upalne dni, obserwuje się miejscowe więdnięcie roślin. Szkodnik jest szczególnie niebezpieczny w przypadku ciepłej, słonecznej pogody i suszy, która pogłębia straty wywołane jego żerowaniem. Próg ekonomicznej szkodliwości– 500 jaj i larw/100g gleby.

Drutowce pomimo mocnego, hitynowego pancerza są wrażliwe na przesuszenie gleby.

Pędraki w ostatnim roku rozwoju są najbardziej żarłoczne.

Do szkodników glebowych zaliczamy również drutowce, pędraki oraz gąsienice rolnic. Larwy drutowców dorastają do 3,0 cm długości. Posiadają ciało pokryte mocnym chitynowym pancerzem o żółtopomarańczowej barwie. Głowa oraz koniec odwłoka są ciemniejsze od reszty ciała. Pędraki mają trzy pary odnóży pokrytych brunatnymi włoskami, i brązową twardą głowę. Wzdłuż jasnego, pomarszczonego, miękkiego ciała, po bokach biegną brązowe, niewielkie punkty – przetchlinki, służące do oddychania. Starsze osobniki osiągają nawet 6,0 cm długości. Gąsienice rolnic bezpośrednio po wylęgu mają około 1,0 mm długości, ale w wyniku żerowania wielokrotnie zwiększają powierzchnię i masę ciała. Posiadają trzy pary odnóży tułowiowych oraz 5 par odwłokowych. Zaniepokojone zwijają się spiralnie. Na oliwkowo-szarym, połyskującym ciele starszych stadiów widoczne są czarne punkty lub ciemne smugi. Poprawna identyfikacja poszczególnych gatunków gąsienic oraz motyli jest utrudniona, w związku z występującą dużą zmiennością ubarwienia nawet w obrębie jednego gatunku. Młodsze stadia rolnic, żerują w lecie na nadziemnych częściach roślin, zazwyczaj młodych liściach sercowych, unikając przy tym światła. Dlatego zabieg zwalczania chemicznego najlepiej przeprowadzać po zmierzchu, gdy wychodzą z ukrycia. Progiem szkodliwości jest obecność 6 gąsienic stadium L1 i L2/ 1m2 plantacji. Starsze gąsienice przenoszą się w głąb gleby i uszkadzają korzenie buraka w podobny sposób jak pędraki i drutowce. Są szczególnie niebezpieczne wiosną, gdyż po zimowaniu wznowienie ich żerowania zbiega się ze wschodami buraka. Atakują system korzeniowy siewek, przez co zaburzają ich prawidłowe funkcjonowanie. Maleje wydajność fotosyntezy w związku z utrudnionym pobieraniem wody oraz składników mineralnych. Silnie zniszczone siewki obumierają. Łatwo odróżnić je od zdrowych po zwiędniętych liściach. Łatwo wychodzą z gleby, ponieważ uszkodzony korzeń nie jest w stanie utrzymać ich w podłożu. W starszych korzeniach szkodniki wygryzają dziury, stanowiące bramę wejściową dla bakterii i grzybów, pogarszają tym samym jakość surowca oraz obniżają jego zdolność przechowalniczą. Próg ekonomicznej szkodliwości – obecność na 1m2 plantacji 5–6 pędraków lub 5–8 drutowców.

Chrząszcze pchełki łatwo rozpoznać po zgrubiałych odnóżach ostatniej pary.

Pchełka burakowa jest chrząszczem barwy czarnej lub czarnogranatowej, o metalicznie połyskującym i wypukłym ciele. Na łodyżkach podliścieniowych, liścieniach, a następnie liściach właściwych wygryza od powierzchniowej strony fragmenty tkanek – tzw. okienka. Po pewnym czasie w tych miejscach powstają drobne otworki. Charakterystyczne wygięcie liścia powstaje w sytuacji, kiedy nadgryziony zostaje jego brzegowy fragment. Stosowane obecnie zaprawy insektycydowe minimalizują szkodliwość pchełek w stopniu, który zazwyczaj nie wymaga zastosowania dodatkowych zabiegów chemicznych.

Specyficzne, ciemno obrzeżone uszkodzenie wywołane żerowaniem drobnicy burakowej.

Na północy kraju, głównie na Żuławach występuje drobnica burakowa. Ciało młodych chrząszczy jest smukłe, żółtawe lub jasnobrązowe. Starsze są podobne, tyle że ciemnobrązowe lub czarne. W ciągu roku pojawia się jedno pokolenie agrofaga. Wczesną wiosną zimujące chrząszcze opuszczają zimowe kryjówki i przenoszą się na plantacje buraka, na których żerują do momentu uzyskania przez rośliny fazy BBCH 14-16. Największe zagrożenie stanowią w początkowej fazie wzrostu buraka– od kiełkowania do dwóch par liści właściwych. Przy silnych uszkodzeniach rośliny w ogóle nie wschodzą. Żerując na kiełkujących nasionach powodują deformacje liścieni. Ponadto wygryzają drobne jamki na szyjce korzeniowej oraz hypokotylu, co prowadzi do przerywania wiązek przewodzących, gorszego zaopatrzenia roślin w wodę oraz składniki odżywcze. Siewki są osłabione, gorzej asymilują i wolniej rosną. W miejscu silniejszych uszkodzeń mogą się łamać. Zniszczona tkanka porażana jest przez patogeny glebowe. Chrząszcze żerują również na liścieniach i liściach sercowych. Późniejsze uszkodzenia nie stanowią większego zagrożenia. Larwy odżywiające się mniejszymi korzonkami i nie mają znaczenia ekonomicznego.

Uszkodzenia liści wywołane żerowaniem chrząszczy ryjkowcowatych.

W sytuacji gdy liścienie i liście są obgryzane od brzegu mamy do czynienia z chrząszczami ryjkowcowatymi. Intensywny żer na siewkach prowadzi do doszczętnego ogołocenia części zielonych i śmierci roślin. Pozostawione są zazwyczaj tylko niewielkie kikuty ogonków liściowych. Rośliny, które przetrwały są osłabione, wolniej rosną oraz nadmiernie transpirują. Żer larw w większości przypadków nie powoduje strat gospodarczych.

Rozklejony liść buraka z widoczną gąsienicą zwójki oraz białym oprzędem.

Posklejane lub rurkowato zwinięte liście są oznaką żerowania starszych stadiów gąsienic zwójek. Poszczególne stadia rozwojowe szkodnika różnią się barwą ciała oraz rodzajem wywoływanych uszkodzeń. Młodsze osobniki pojawiające się w lecie, minują liście, co może sugerować, że sprawcą uszkodzeń jest śmietka. Obecnie do ochrony buraka cukrowego przeciwko zwójkowatym oraz ryjkowcowatym nie ma zarejestrowanych żadnych preparatów insektycydowych.

Po rozerwaniu miny można dokładnie przyjrzeć się larwom śmietki.

Larwa śmietki ćwiklanki zazwyczaj pozostaje niewidoczna ponieważ bezpiecznie żeruje wewnątrz liści buraka, ukryta pomiędzy ich powierzchniową a dolną skórką. Jeśli zerwać uszkodzony liść i obserwować go pod światło można dostrzec żerujące wewnątrz larwy. Uszkodzenia zwane minami powstają w wyniku wyjadania miąższu liści. Są łatwo dostrzegalne – początkowo jasne, zygzakowate. W późniejszym czasie przybierają postać nieregularnych, jasnych plam, zajmujących niekiedy znaczną część blaszki liściowej. Następnie uszkodzone powierzchnie marszczą się, brązowieją i wykruszają. W konsekwencji zmniejsza się powierzchnia asymilacyjna, rośliny są osłabione i podatne na atak patogenów. Larwy mają białawe ciało (w przedniej części zdecydowanie węższe), bez odnóży oraz wyraźnie wyodrębnionej głowy. Przez przednią część ciała prześwitują ukryte w jamie gębowej czarne haczykowate wyrostki służące do pobierania pokarmu.

W rejonach, gdzie więcej niż jedno pokolenie śmietki wyrządza szkody, sygnałem do przeprowadzenia zabiegu chemicznego jest obecność:

• 4 jaj lub min/ 1 roślinę w fazie dwóch liści właściwych (BBCH 12)
• 8 jaj lub min/ 1 roślinę w fazie czterech liści właściwych (BBCH 14)
• co najmniej 20 jaj lub min/1 roślinę w fazie sześciu liści właściwych (BBCH 16)

Dla pozostałych regionów:

• 4 jaja lub miny/ 1 roślinę w fazie dwóch liści właściwych (BBCH 12)

• 16 jaj lub min/ 1 roślinę w fazie czterech liści właściwych (BBCH 14)

Kolonia mszyc na liściach sercowych buraka.

Na przełomie kwietnia i maja na plantacje nalatuje mszyca trzmielinowo-burakowa – nie przekraczające 2 mm czarne pluskwiaki o delikatnych, mieniących się skrzydłach. Są wektorami wirusów wywołujących nekrotyczną oraz łagodną żółtaczkę buraka. W pierwszej kolejności zasiedlają liście sercowe buraków. Chętnie zasiedlają pola o zachwianych proporcjach składników pokarmowych (przenawożone azotem), a także na rośliny osłabione przez inne agrofagi. Najwyższą ich liczebność notuje się w lipcu. Co najmniej 15% zasiedlonych roślin jest sygnałem do przeprowadzenia zabiegu chemicznego. Należy go jednak wykonać przed wystąpieniem kolonii mszyc bezskrzydłych.

Dorodna gąsienica błyszczki.

Gąsienice błyszczki jarzynówki posiadają trzy pary odnóży tułowiowych oraz tyle samo odnóży odwłokowych. Barwa ciała od jasnożółto-zielonej do ciemnozielonej. Po bokach ciała, wzdłuż przetchlinek, biegnie delikatny jasnożółty pasek, a na grzbiecie widoczny jest wzór złożony z kilku białawych, jakby rozmytych, linii i licznych okręgów. Po bokach jasnozielonej głowy znajduje się ciemny, przecinkowaty pasek. Gąsienice żerują na liściach. Wygryzają w nich dziury i powodują powstawanie gołożerów. Niekiedy pozostają jedynie kikuty złożone z ogonków liściowych i grubszych nerwów. Jeśli tak duże uszkodzenia powstaną na przełomie VII/VIII to najprawdopodobniej odbije się to w przyszłości na plonie cukru, gdyż potencjał regeneracyjny „nakaże” odbudować ulistnienie kosztem zgromadzonego cukru.

Przędziorek chmielowiec jest agrofagiem kojarzonym głównie z roślinami ogrodniczymi oraz sadowniczymi, a nie typowo rolniczymi. Występowanie szkodnika na plantacjach buraka cukrowego było notowane jakiś czas temu jedynie w rejonach suchych i gorących, np. krajach basenu Morza Śródziemnego. Obecnie w Polsce szkodnik zaczyna stanowić poważny problem, o czym świadczy znaczna liczba porażonych plantacji w niektórych rejonach kraju. Rozmiary ciała roztoczy wynoszą niecałe 0,4 mm. Samce są zielonkawe lub żółtawe. Barwa samic jest zmienna – początko wo żółta wozielona, pod koniec la ta i jesienią pomarańczowoczerwona. Wszystkie stadia ruchome są zdolne do wytwarzania pajęczyny. Jej podstawową funkcją jest ochrona szkodników przed niekorzystnymi warunkami, głównie przesuszeniem oraz wrogami naturalnymi. Przędziorki żerują i rozmnażają się od wczesnej wiosny do jesieni. Czas rozwoju jednego pokolenia zależy głównie od temperatury i waha się w granicach od kilku do kilkudziesięciu dni. Zarówno larwy jak i dorosłe roztocza wysysają sok z tkanek liści i ogonków liściowych. Początkowo powstają jasnozielone przebarwienia imitujące niedobory mikroelementów. Następnie liście żółkną, a w konsekwencji dalszych uszkodzeń zaczynają srebrzyście lśnić. W przypadku buraka cukrowego najbardziej dotkliwą konsekwencją jest spadek plonu cukru.

Uproszczony schemat występowania szkodników w uprawie buraka cukrowego na przestrzeni roku kalendarzowego (obejmuje tylko stadia szkodliwe)

X - okres największego negatywnego wpływu szkodnika

Należy pamiętać, że termin pojawienia się szkodników, jak i tempo rozwoju poszczególnych gatunków jest w dużej mierze uzależnione od regionu oraz warunków pogodowych. Precyzyjne określenie terminu występowania stadium szkodliwego (np. trzech pokoleń larw śmietek) w przeciągu roku jest utrudnione, gdyż bardzo często fazy rozwoju kolejnych pokoleń nachodzą na siebie uniemożliwiając odseparowanie ich na wykresie.

mgr Agnieszka Ulatowska
Instytut Ochrony Roślin- Państwowy Instytut Badawczy-
Terenowa Stacja Doświadczalna w Toruniu