Rak ziemniaka – przyczyny, objawy, szkodliwość i zwalczanie
Rak ziemniaka jest chorobą kwarantannową, która niszczy uprawy od ponad 100 lat. Odkryto ją na początku XX wieku na terenie Austro-Węgier, później rozprzestrzeniła się na całą Europę. Jest wywoływana przez grzyba Synchytrium endobioticum. Przez dekady siała spustoszenie na plantacjach ziemniaków. Należy do groźnych chorób, na które nie ma doraźnego sposobu zwalczania, na szczęście nie występuje powszechnie. W Polsce została niemal wyeliminowana. Czym charakteryzuje się rak ziemniaka?
Rak ziemniaka – jakie ma objawy?
Rak ziemniaka jest zazwyczaj widoczny głównie na bulwach. Najpierw w miejscach „oczek” tworzą się nieregularne, kalafiorowate narośla o różnej wielkości. Początkowo są jasne, z czasem ciemnieją, natomiast pod wpływem światła szybko zielenieją. Rak może przybierać także inne formy, np. przypominające parcha lub tworzące kratery. Narośla niekiedy są większe od bulw. Dodatkowo porażenie może występować na stolonach, ale nie na korzeniach „właściwych”. Rzadziej dochodzi do infekcji dolnych liści i podstawy pędu (organów, które mają kontakt z gruntem). Na łodydze pojawia się wtedy rakowata narośl, liście ulegają deformacji. Chorobę rozpoznaje się zarówno w czasie uprawy, jak i później – podczas przechowywania bulw ziemniaka.
Jak rozprzestrzenia się i zimuje rak ziemniaka?
Rak ziemniaka najczęściej rozprzestrzenia się przez wykorzystanie porażonych bulw – sadzeniaków. Ponadto może być przenoszony wodą z zainfekowanych pól, z grudkami ziemi (na narzędziach, obuwiu, maszynach), a nawet z obornikiem i kompostem. W dodatku populacja patogenu w danym miejscu może się odnowić, gdy ognisko choroby zostało tylko pozornie wygaszone. Dotyczy to odmian podatnych na raka ziemniaka, czyli nieposiadających genu odporności. Formy przetrwalnikowe grzyba mogą przetrwać w przefermentowanym oborniku i w układzie pokarmowym zwierząt. W glebie wytrzymują nawet kilkadziesiąt lat. Patogen jest natomiast podatny na skrajne temperatury. Niszczą go duże mrozy (gdy temperatura podłoża przekracza -11°C) oraz upały (powyżej 30°C). Nie dotyczy to niestety form przetrwalnikowych. Zimuje w postaci zoosporangi (mikroskopijnych cyst z grubą błoną). Rozwojowi sprzyjają umiarkowanie ciepłe temperatury i duża wilgotność.
Rak ziemniaka – szkodliwość
Rak ziemniaka znacząco obniża plon, doprowadzając do niszczenia bulw. Bulwy ziemniaka nie nadają się do konsumpcji. Nie można karmić nimi zwierząt ani przetwarzać w kompostowniku. Wysadzanie ziemniaków (nieodpornych) na polu, gdzie przed laty pojawił się rak ziemniaka, może spowodować powtórne infekcje. Zabiegi agrotechniczne i chemiczne nie są skuteczne. Oczywiście utrzymanie porządku i higieny może ograniczyć rozprzestrzenianie się patogenu, ale brakuje środków doraźnych. Dlatego w wielu krajach rak ziemniaka ma status choroby kwarantannowej z prawnym obowiązkiem zwalczania.
Jak więc zwalczać raka ziemniaka?
W Polsce rak ziemniaka został prawie wyeliminowany, gdyż nie uprawia się odmian, które są podatne na infekcje Synchytrium endobioticum. Osoby uprawiające ziemniaki są zobowiązane do wyboru jedynie takich odmian, które mają gen odporności na grzyba. Jeśli z jakiegoś powodu choroba wystąpi, a rolnik odnajdzie zainfekowane bulwy, musi powiadomić inspektorat ochrony roślin. Porażone rośliny należy zniszczyć. Szczegółowe sposoby postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzenianiu się grzyba Synchytrium endobioticum określa rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 sierpnia 2004 r. (Dz. U. Nr 183, poz. 1891, z późniejszymi zmianami). Do działań profilaktycznych (poza wyborem odpowiednich odmian) zalicza się zmianowanie, regularną likwidację chwastów (zwłaszcza należących do rodziny psiankowatych), unikanie uprawy w pobliżu roślin psiankowatych (np. pomidora) oraz wybór sprawdzonego materiału sadzeniowego od producentów.
Obecnie sytuacja wydaje się bezpieczna i stabilna. Rak ziemniaka nie ma w Polsce znaczenia ekonomicznego. W przypadku organizmów kwarantannowych może się to szybko zmienić. Wystarczy aktywacja ogniska chorobowego, przy monokulturze i uprawie odmian o małej odporności.
