Sporysz zbóż i traw jest wywoływany przez grzyb workowy buławinka czerwona (łac. Claviceps purpurea), którego stadium konidialnym jest Sphacelia segetum. Grzyb ten atakuje ok. 400 gatunków roślin z rodziny wiechlinowatych czyli traw. Wśród zbóż jest to przede wszystkim: żyto, które cechuje szczególna podatność ze względu na obcopylność. Inne, porażane gatunki zbóż to pszenżyto, rzadziej jęczmień i pszenica. Sporysz zbóż i traw atakuje także ryż. Sporysz zbóż i traw zimuje z resztkami pożniwnymi w formie przetrwalników – sklerocjów, z których na wiosnę wyrastają owocniki workowe wytwarzające zarodniki stanowiące pierwotne źródło infekcji. Zarodniki workowe dojrzewają w okresie kwitnienia żyta i roznoszone są przez wiatr i owady, infekując rozwinięte kwiaty przez zmamiona słupków, w których kiełkują i wytwarzają stadium konidialne. Rozwojowi choroby i infekcjom sprzyjają głównie wilgotne i ciepłe, deszczowe pogody, które przyczyniają się do spadku ilości żywotnego pyłku i opóźnienia zapylania kwiatów. Ważne w rozwoju tego grzyba są okresowe ochłodzenia, które pozostają niezbędne do inicjacji procesu wytwarzania zarodników.
Sporysz zbóż i traw powoduje znaczne obniżenie plonu, jednak na szkodliwość tej choroby wpływa przede wszystkim obecność sklerocjów. Już zawartość powyżej 0,1 procenta zanieczyszczonego ziarna powoduje, że jest ono trujące zarówno dla ludzi, jak i dla zwierząt, nie nadaje się też do wytwarzania pasz ani etanolu. Wynika to z faktu, że w sklerocjach znajdują się toksyczne alkaloidy działające na receptory neuroprzekaźników układu nerwowego: noradrenaliny, serotoniny i dopaminy. Substancje te działają silnie na system nerwowy, wywołując drgawki mięśniowe, zaburzenia przewodu pokarmowego i innych narządów wewnętrznych oraz utratę czucia i zaburzenia psychiczne (halucynacje).
Sporysz zbóż i traw – objawy porażenia
Sporysz zbóż i traw objawia się na porażonych roślinach, w formie wydzielanej na kłosach cieczy, zwanej rosą miodową, która zawiera zarodniki konidialne grzyba. Ta kleista, żółto zabarwiona maź ma słodkawy smak, dzięki czemu zwabia owady, które przenoszą wytwarzane zarodniki konidialne na inne rośliny, stając się źródłem infekcji wtórnej. Faza wydzielania rosy miodowej trwa około 2 tygodni, a po jej zakończeniu, w kłoskach będących w fazie ich dojrzewania, dochodzi do formowania sklerocjów. Mają one brunatnofioletowe zabarwienie, rogalikowaty kształt i osiągają długość od kilku mm do 6 cm, a ich wielkość zależna jest od gatunku porażonej rośliny żywicielskiej oraz liczby zainfekowanych kłosków. Sklerocja mogą opaść na glebę jeszcze przed zbiorami lub pozostać na kłosach aż do nich, kiedy stają się zanieczyszczeniem materiału siewnego.
Charakterystyczne jest to, że sporysz zbóż i traw, w odróżnieniu od wielu innych grzybów patogenicznych, nie poraża innych części roślin, ale tylko i wyłącznie młode, zazwyczaj niezapylone zalążnie zbóż i traw.
Sporysz zbóż i traw – zapobieganie i zwalczanie
Sporysz zbóż i traw zwalcza się, stosując przede wszystkim odpowiednią agrotechnikę. Kluczowe jest wysiewanie kwalifikowanego materiału wolnego od sklerocjów. Pomocne jest też zaprawianie nasion przed siewem. Sam siew najlepiej wykonywać terminowo.
Kolejnym sposobem na to, by ograniczyć sporysz zbóż i traw, jest prawidłowe i dokładne wykonywanie zabiegów agrotechnicznych, przede wszystkim głębokie przyorywanie resztek pożniwnych. Zagrożenie dla upraw stanowić mogą bezorkowe systemy uprawy gleby zwiększające zagrożenie ze strony sporyszu. W przypadku zwalczania sporyszu ważny jest płodozmian z rotacją upraw, która wyklucza coroczny wysiew zbóż, lecz uwzględnia gatunki nie będące żywicielami buławinki czerwonej. Wynika to z faktu, że w glebie sklerocja przeżywają do trzech lat. Warto też zwiększyć odporność roślin przez zrównoważone nawożenie mineralne, w szczególności azotowe. Nie ma obecnie odmian żyta i innych zbóż całkowicie odpornych na porażenie przez sporysz zbóż i traw, jednak powstały już odmiany o bardzo dużej oporności na porażenie. W przypadku żyta warto wybierać odmiany wytwarzające dużo pyłku w czasie kwitnienia, co zwiększa szybkość zapylenia i powoduje zamknięcie kwiatów zanim porazi je sporysz.