Wzrastający problem ostrej plamistości oczkowej

dr hab. Grzegorz Lemańczyk

Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy

Jedną z chorób zbóż jest ostra plamistość oczkowa, należąca do grupy chorób podsuszkowych. Powoduje ją odglebowy grzyb Rhizoctonia cerealis. Patogen ten atakuje wiele gatunków roślin z rodziny traw, włączając żyto, pszenżyto, jęczmień i owies, a za najbardziej wrażliwą uznaje się pszenicę ozimą. Wczesne porażenie może spowodować przed- i powschodową zgorzel siewek. Jednak częściej objawy chorobowe obserwuje się w późniejszych fazach rozwojowych zbóż. Od fazy strzelania w źdźbło na pochwach liściowych dolnych międzywęźli pojawiają się beżowe, owalne lub nieregularne plamy, otoczone wyraźną, brunatną, rzadziej fioletową obwódką. Z czasem w miejscu plam na źdźble tworzą się owalne, oczkowate, kremowe plamy otoczone cienką, brunatną obwódką. Przy silnym porażeniu plamy te mogą się zlewać, prowadząc do zmurszenia źdźbła. W wyniku tego, źdźbła bieleją, mogą się łamać, a ziarno ulega zdrobnieniu.

Coraz więcej objawów ostrej plamistości oczkowej

W latach osiemdziesiątych XX wieku R. cerealis był notowany głównie jako patogen pszenicy i tylko w niektórych rejonach świata. Przez ostatnie 20 lat obserwuje się wyraźny wzrost znaczenia tego grzyba. Również w Polsce obserwuje się coraz więcej objawów ostrej plamistości oczkowej, na co wskazują badania wykonane nie tylko w doświadczeniach ścisłych ale i na polach produkcyjnych zbóż ozimych i jarych. W trakcie tych badań, w fazie dojrzałości mlecznej z pól produkcyjnych pobierano każdorazowo po 100 roślin i określano procent źdźbeł z objawami ostrej plamistości oczkowej. Ocenę makroskopową uzupełniono analizą mikologiczną, polegającą na izolacji grzybów na sztucznych pożywkach. W identyfikacji patogenów zastosowano także nowoczesną technikę molekularną PCR. Za pomocą tych metod potwierdzono, iż na źdźbłach z objawami ostrej plamistości oczkowej znajdował się głównie Rhizoctonia cerealis, a znacznie rzadziej Rhizoctonia solani.

Objawy ostrej plamistości oczkowej na pszenicy ozimej w fazie strzelania w źdźbło

Objawy ostrej plamistości oczkowej na pszenicy ozimej w fazie dojrzałości mlecznej

Wyniki badań z 536 lokalizacji uprawy zbóż w Polsce

W trakcie tych badań najwięcej objawów ostrej plamistości oczkowej stwierdzono na pszenicy ozimej (wykres). Obserwacje na polach produkcyjnych pszenicy, położonych w 8 województwach północnej i środkowej Polski prowadzone są już od 2004 roku. W ciągu 10 lat łącznie przebadano 536 pól. Na podstawie tak szeroko zakrojonych obserwacji stwierdzono wyraźne zróżnicowanie w występowaniu ostrej plamistości oczkowej w poszczególnych latach, przy czym zauważa się tendencję wzrostową co do występowania tej choroby. Na polach produkcyjnych pszenicy najwięcej jej objawów obserwowano w roku 2007, w którym widoczne były na 18,1% źdźbeł, następnie w 2013 r. – 16,6%, i w 2009 r. – 15,6%. Najmniej było ich w 2005 (2,1%). Trzeba jednak zaznaczyć, iż zaobserwowano duże zróżnicowanie w występowaniu choroby pomiędzy poszczególnymi polami. Były pola pszenicy, na których ostra plamistość oczkowa występowała nawet na ponad 80% źdźbeł. I tak w 2008 roku maksymalnie porażeniu uległo 86% źdźbeł, w 2007 r. – 82,8%, a w 2009 r. – 82%. W trakcie tych obserwacji nie zauważono wyraźnego zróżnicowania regionalnego odnośnie nasilenia choroby. Stwierdzono natomiast pewną regularność, tj. w latach, w których obserwowano mało łamliwości źdźbła notowano więcej objawów ostrej plamistości oczkowej i odwrotnie.

Znaczenie ostrej plamistości oczkowej w zbożach

Przedstawione wyniki badań przeprowadzonych na polach produkcyjnych zbóż wskazują jednoznacznie, iż znaczenie ostrej plamistości oczkowej w zbożach ozimych jest znacznie większe niż powszechnie się uważa, a co najważniejsze nadal obserwuje się tendencję wzrostową co do jej występowania. Z tego względu w ochronie zbóż przed chorobami należałoby uwzględnić również grzyby z rodzaju Rhizoctonia. Obecnie jedyną metodą zwalczania tej choroby jest stosowanie zaprawy nasiennej posiadającej odpowiedni zakres rejestracji.

Występowanie ostrej plamistości oczkowej na polach produkcyjnych pszenicy ozimej – średni procent porażonych źdźbeł