Rzepak jest popularną w Polsce rośliną oleistą. Z jej nasion pozyskuje się olej rzepakowy, który jest jadalny i wysokoenergetyczny. Olej ten znajduje bardzo liczne zastosowania. Jest szczególnie przydatny (i ceniony) nie tylko przy produkcji żywności, ale również w przemyśle.
W charakterze rośliny uprawnej rzepak występuje w dwóch formach: jako rzepak jary (czyli roślina jednoroczna) oraz rzepak ozimy. W Polsce uprawia się głównie rodzaj ozimy. Ten gatunek zajmuje blisko 95% powierzchni uprawnej roślin oleistych w kraju.
Rzepak ozimy jest rośliną dość wrażliwą na warunki atmosferyczne oraz jakość gleby. Do osiągania wysokich, satysfakcjonujących plonów, kapusta przede wszystkim potrzebuje podłoża o dobrych właściwościach. W Polsce siew rzepaku ma miejsce w sierpniu. Gęstość wysiewu zależy od odmiany gleby, a także jej przygotowania oraz stosowanej agrotechniki. Warto pamiętać o tym, że roślina ta wymaga dostatecznych pokładów siarki oraz magnezu. Bezpośrednio po letnim siewie, należy pamiętać o zastosowaniu środków ochrony roślin.
Kapusta rzepak jest powszechnie wykorzystywana do celów spożywczych. Pozyskiwany z nasion olej rzepakowy służy do produkcji m.in. margaryny. Ze względu na swoje właściwości wspomniana substancja cieszy się dominującą pozycją pośród innych roślin. Dotyczy to zarówno Polski, jak i większości krajów Europy. Drugie, ważne zastosowanie, olej rzepakowy znajduje w przemyśle. W formie nieprzerobionej służy jako paliwo do niektórych silników. W formie przetworzonej przydaje się natomiast jako surowiec do produkcji biopaliwa.
Warto pamiętać o tym, by gęstość uprawy rzepaku była umiarkowana. Nadmierny wysiew oznacza zmniejszony odstęp między roślinami. To skutkuje mniejszą ilością pędów, a tym samym większym ryzykiem wymarznięcia oraz wylegania.
W uprawie duże znaczenie ma umiarkowany klimat i odpowiednie nawodnienie. Rzepak należy bowiem do grona roślin szczególnie wrażliwych na długotrwałe susze. Na szczęście, z pomocą rolnikom przychodzą starannie wyselekcjonowane odmiany. Niektóre z gatunków hybrydowych cechują się bardzo intensywnym wzrostem korzeni. Daje to zauważalną przewagę w procesach plonowania. Bardziej rozwinięte korzenie przekładają się bowiem na lepsze, skuteczniejsze przyswajanie wody i substancji odżywczych. Szybszy wzrost korzeniowy umożliwia też wcześniejszą regenerację roślin po zakończonej zimie. Tym samym łan zyskuje dodatkowe bezpieczeństwo w razie niesprzyjających warunków, takich jak na przykład utrzymująca się susza.
Warto odnotować, że uprawa rzepaku ma korzystne działanie nie tylko na kubki smakowe i produkcję spożywczą, ale również na jakość gleby.
Choroby w uprawie rzepaku
Już na wczesnym etapie sporym zagrożeniem mogą być chwasty. Konkurują one z rośliną o te same zasoby – składniki mineralne, wodę, a także dostęp do światła słonecznego. Co więcej, chwasty są w stanie przenosić groźne bakterie oraz grzyby bardzo niebezpieczne dla uprawy. Z tych względów warto rozważyć stosowanie herbicydów już we wczesnym stadium rozwoju rzepaku.
Niestety, rzepak pada ofiarą nie tylko wspomnianych grzybów czy bakterii. Dużym zagrożeniem dla niego jest także wywoływana przez pierwotniaka kiła kapusty. Porażone nią rośliny najpierw żółkną, a później czerwienieją, by w końcu zwiędnąć. Objawy tej choroby rzepaku pojawiają się na polach placowo, ulegając nasileniu w czasie suchej pogody. Patogen jest trudny do zwalczenia. Zapobieganie wymaga przede wszystkim starannej agrotechniki. Pomóc może ponadto wybieranie wyselekcjonowanych odmian, odpornych na patogen kiły kapusty.
Roślina jest narażona na porażenie zgnilizną twardzikową. Rozwojowi choroby sprzyja wysoka wilgotność powietrza w czasie, kiedy opadają płatki kwiatowe. Patogen rozrasta się bezpośrednio pomiędzy roślinami, dając rozległy obraz porażenia plantacji. Łodyga powyżej zmian więdnie i gnije. Zgnilizna twardzikowa jest szczególnie groźna tam, gdzie przerwy między latami z uprawą rzepaku są niewielkie. Ponadto, zagraża ona uprawom bez orki. Zaniedbanie prawidłowej ochrony może przynieść duże straty, które sięgają nawet 50% plonów.
Aby uniknąć choroby, podstawą jest profilaktyka agrotechniczna. Opiera się ona przede wszystkim na niszczeniu resztek pożniwnych, które mogą stanowić źródło zgnilizny twardzikowej. Kolejnym krokiem jest wybór odmian odpornych lub mało podatnych na chorobę. Znaczenie ma także zaprawianie nasion. Rozprzestrzenianiu się patogenu w łanie, zapobiega izolacja przestrzenna upraw. Ponadto, konieczne jest zwalczanie chwastów z rodziny kapustowatych. To one stanowią naturalne źródło zakażenia. W podobny sposób trzeba zwalczać szkodniki. Zgnilizna twardzikowa porażająca rzepak, chętnie atakuje poprzez spowodowane przez nie uszkodzenia tkanek.
Uprawa rzepaku – powszechne i groźne szkodniki
Uprawa rzepaku wiąże się z ryzykiem wystąpienia groźnych szkodników, szczególnie gdy na danym polu w cyklu zmianowania uprawiają się inne rośliny kapustowate. Wiosną bardzo często występują chowacze: brukwiaczek, podobnik i czterozębny. To chrząszcze z rodziny ryjkowcowatych.
Chowacz brukwiaczek to pierwszy szkodnik, który pojawia się na rzepaku po zimie. Jest aktywny już w marcu. Żeruje na łodygach powodując ich wyginanie (na kształt litery S) i spowalnianie wzrostu. Chowacz podobnik żeruje w łuszczynach wyjadając nasiona. Po wyjściu pozostawia mały otwór, który otwiera furtkę dla groźniejszego szkodnika – pryszczarka kapustnika. W łuszczynach znajdują się pojedyncze larwy, który niszczą średnio 4-7 nasion. Uszkodzona łuszczyna przedwcześnie żółknie i ulega lekkiej deformacji. Gatunek pojawia się w uprawach rzepaku, gdy temperatura powietrza oscyluje w granicach 10-12°C. Chowacz czterozębny wykazuje aktywność w temp. ok 15ºC, a więc najpóźniej z chowaczy. Samice składają jaja w ogonkach liściowych i nerwach. Larwy po wykluciu przechodzą do łodyg powodując wyleganie rzepaku.
Pryszczarek kapustnik żeruje w łuszczynach rzepaku w sposób masowy. W jednym owocostanie może znajdować się od kilkudziesięciu do ponad stu larw. Samice najczęściej składają jaja do łuszczyn uszkodzonych przez chowacza. Zdarza się również, że wybierają łuszczyny młode i nieuszkodzone. Owady najczęściej wyrządzają szkody na obrzeżach pól.
Do groźnych agrofagów zalicza się również słodyszek rzepakowy. Największe zagrożenie nalotami następuje w fazie rozwoju pąków kwiatowych. Najczęściej przypada to na ostatnią dekadę kwietnia. Owad żywi się pyłkiem i pąkami kwiatów, które po uszkodzeniu usychają. Widoczne są puste szypułki kwiatów. Tym samym powoduje znaczny spadek plonu (nawet 50%). W tym przypadku szkodliwe jest stadium imago (dorosłe), larwy nie powodują zauważalnych strat.
Jak walczyć ze szkodnikami w uprawie rzepaku?
Kluczową sprawą w zapobieganiu szkód powodowanych przez szkodniki jest stosowanie przerw w uprawie roślin należących do kapustowatych. Ponadto należy wykonywać szereg działań, które mają na celu poprawę kondycji roślin. W szczególności dotyczy to zrównoważonego nawożenia. Nie można stosować nadmiernych dawek azotu. Wbrew pozorom nie wpływa to pozytywnie na wzrost, natomiast zielone tkanki roślin są bardziej podatne na uszkodzenia mechaniczne. Dobrym rozwiązaniem jest również zaprawianie nasion insektycydami. Dzięki temu uprawa rzepaku jest chroniona przed szkodnikami na etapie siewu (np. przed śmietką kapuścianą, granatarzem rzepakowcem oraz pchełkami). W przypadku wzmożonego problemu ze szkodnikami stosuje się zabiegi agrotechniczne z użyciem insektycydów. Są poprzedzone monitoringiem (trzeba sprawdzić, czy dany gatunek przekroczył próg szkodliwości). Chowacza brukwiaczka obserwuje się przez cały marzec. Próg zagrożenia to 10 chrząszczy w żółtym naczyniu w ciągu kolejnych 3 dni lub 2-4 chrząszczy na 25 roślinach. Chowacz czterozębny powinien być monitorowany na przełomie marca i kwietnia. Zabiegi chemiczne stosuje się, jeśli w ciągu kolejnych 3 dni odnotowano 20 chrząszczy w żółtym naczyniu lub wykryto 6 chrząszczy na 25 roślinach. Termin obserwacji dla słodyszka rzepakowego to fazy zwartego i luźnego kwiatostanu. W pierwszym przypadku progiem zagrożenia jest 1 owad, a w drugim 3-5 owadów na roślinie.
Wydajna uprawa rzepaku – postaw na zrównoważone nawożenie
Uprawa rzepaku daje wysoki plon, o ile stosuje się racjonalne nawożenie. Rzepak ozimy ma duże potrzeby pokarmowe. Do wyprodukowania 1t nasion potrzeba średnio 50-60kg azotu, 25-30kg fosforu, 60-70kg potasu i 40-70kg wapnia. Nawozy, np. wieloskładnikowe zawierające dużo potasu i fosforu warto aplikować już jesienią. Azot przed siewem stosuje się w ilości nie przekraczającej 40kg/ha. Dodatkową dawkę aplikuje się wiosną. Rzepak ma największe zapotrzebowanie na ten składnik w okresie kwitnienia. Nie można bagatelizować także roli mikroelementów. Warto je dostarczać roślinom przez nawożenie dolistne. Wykonuje się je profilaktycznie – zanim wystąpią objawy niedoboru. Kluczowy jest mangan, bor, molibden, cynk, żelazo i miedź.
